"Waxay la mid ahayd inaan socod aanan la ogeyn halka aan u socdo": autism-ka oo ka jira jaaliyadda Bristol ee laga soo saaro natiijooyin lagu daabacay

Caqabadaha dhaqameed iyo bulsho ee ay qoysaska Soomaalida ah ee haysta ilmagga ay leeyihiin khibrada cudurka autism-ka ayaa lagu sahamiyey wargeys maanta lagu daabacay wargeyska lagu daabacay wargeyska ‘Autism and Developmental Disorders of Autism and Developmental Disorders). Gudiga cilmi baarista ee ay maal-gelisay NIHR, oo ka kooban Jaamacadda Bristol iyo cilmi-baarayaal cilmi-baareyaal bulshada Soomaaliyeed ayaa wareystay 15-qoys oo Soomaaliyeed oo fadhigoodu yahay Bristol, oo leh khibrad u leh autism-ka.

Cilmi-baarista waxay ka timid Machadka Qaranka ee Iskaashiga Cilmi-baarista Daryeelka iyo Daryeelka ee Iskaashiga Cilmi-baarista ee Applied Health Research and Care West (NIHR CLAHRC West) 2014 wacitaanka fikradaha mashruuca. Fikradda cilmi baarista ayaa waxaa horey u soo bandhigay Nura Aabe, oo ah aasaasaha hay’adda ‘Autism Independence’ iyo Dr Dheeraj Rai, oo ah lataliye macallin sare oo ka tirsan jaamacadda Bristol, kuwaas oo cilmibaarisyadii hore lagu sameeyay ay iftiimisay arrinta cudurka autism-ka ee dadka soo galootiga ah. Autism Independence waxay taageertaa qoysaska Soomaaliyeed ee Bristol oo uu saameeyay cudurka autismka. Nura waxay UK uga timid Soomaaliya iyadoo sideed da’adood ah, waana hooyada dhashay cunug ay leedahay autism-ka.

Warqadda, ‘“Waxay u ekayd sidii adigoon la ogeyn halka aan u socdo”: Daraasad tayadeed oo lagu sameeyey autismka jaaliyad tayo leh oo lagu sameeyey soomaali tahriibayaal ah oo ka mid ah Soomaalida tahriibayaasha ah‘, waxaa lagu baaraa autismka bulshadan gaarka ah sababtoo ah cilmi baaris ayaa soo jeedisay in uu jiro baahsanaanta autismka ee bulshooyinka soo galootiga ah, inkastoo sababaha arrintan aan si buuxda loo fahmin. Sidoo kale ma jiro kalmad autism ah oo afka Soomaaliga ku hadla.

Daraasaddan ayaa ujeedadiisu tahay in si fiican loo fahmo aragtida, khibradaha iyo baahida taageerada ee qoysaskan. Wareysiyo qoto dheer oo ay kooxdu la yeeshay waxay sahamiyeen sida autismka loo arko loona fahmo, sida ay waalidku u ogaadaan in ilmahooda uu leeyahay cudurka autismka, iyo waayo-aragnimadooda helitaanka caafimaadka, waxbarashada iyo adeegyada daryeelka bulshada.

Afar mawduuc oo waaweyn ayaa soo baxay:

• Ilmahaygu waa ka duwan yahay
• Aragtida autismka
• Maaraynta nidaamka
• Taageero

Warqadda waxaa diiradda lagu saarayaa labada mawduuc ee aragtida autismka iyo ku socodka nidaamka, sababtoo ah waxay iftiiminayaan mawduuca bulsho iyo dhaqan oo saamayn ku leh aqbalaadda autismka iyo caawimaad raadinta.

Dadkii ka soo qayb galay waxay ka hadleen aqoon-darrida iyo fahanka uu ka qabo xanuunka autism-ka ee bulshada Soomaaliyeed:

“Dadka ku nool Soomaaliya horay uma aysan maqal autismka. Maya, iyagu ma aysan samayn. Soomaaliya ma jirto qof ay ku sugantahay Autistic- ka. Ma jiro qof aan ka hadlin Somalia. Anigu ma aanan arkin qofna. Dadkuna waxay yidhaahdeen ma arag qof aan hadlin oo Somalia wax la mid ah oo cudurka autism ka haysto.”

Iyo ceebeynta ay dareeneen iyaga iyo dad kaleba in ay la kulmaan in ay dhalaan ilmo qaba autism:

“Anigu ma ihi qof nooca ka mid ah oo qariya ilmahayga oo aanan baqin; Kama xishoonayo in wiilkaygu qabo autism… Anigu ma ihi, laakiin waxaa jira dad halkaas jooga oo ka xishoodsan. Dadku waxey dhunbaan; dadku waxay dhahaan, ‘dadka kale ha u sheegin in wiilkaygu leeyahay autism’… Dan kama liido waxa ay dadka kale ku fekerayaan. Waxaan heystaa caruurtaydii caadiga aheyd, wiilkayguna wuxuu qabaa cudurka autismka. Dan kama liido waxa ay dadku ku fekerayaan.”

Natiijooyinka la soo ogaaday waxay muujinayaan in qoysaskan ay u baahan yihiin caawimaad iyo taageero si ay uga wada xaajoodaan, ugana socdaan adeegyada caafimaadka, arrimaha bulshadda iyo waxbarashada ee ay heli karaan mudada lagu jiro qiimeynta, baadhitaanka iyo meelaha ka baxsan. Qaar ka mid ah ka-qaybgalayaasha waxay u maleeyeen in doorkan uu fulin karo qof isku xiran oo ah shaqaale xiriiriye (link worker), oo fikaan ka ah bulshada ama soomaali ku hadla oo leh faham dhamaystiran ee autismka, si loo taageero oo lagu hago qoysaska marxaladaha jaahwareerka ah ee waxgarashada iyo aqbalaadaba. Sida mid ka mid ah ka qaybgalayaasha uu yiri:

“Sidaas darteed, si aan u fahmo waxa loola jeedo ayaa farqi badan u yeelan lahaa – hab aan ku fahmi karo waxa ka qaldan (ilmahayga). Waxaan jeclaan lahaa in aan xog badan iyo sharaxaad fiican ka helo waxa uu autism ula jeedo. Sidii anoo aan la ogeyn aanan la ogeyn meesha aan tegayo ayaa lala soconayaa.”

Daraasaddu waxa ay hoosta ka xarriiqaysaa muhiimadda ay leedahay in arrimaha dhaqanku gaar u leeyahay autismka iyo caqabadaha hortaagan ee waalidiinta Soomaaliyeed kala kulmaan fahamka iyo aqbalista autismka iyo helitaanka taageerada ku haboon. Natiijooyinkan ayaa muujinaya in baahida loo qabo in la kordhiyo is-fahamka iyada oo loo marayo marinno badan oo bulshada ah si wacyigelin loo sameeyo, loo yareeyo ceebeynta loona bixiyo taageero si qoysaska loogu dhiirrigeliyo in aanay ka daalin caawinta ay carruurtooda u raadsadaan.

Nura Aabe ayaa tiri:

“Jawaabta lagaga jawaabay cilmi-baaristan waxay ahayd mid aan la daciri karin. Waxaanu u bandhignay qoysaska Soomaaliyeed ee maxalliga ah, kooxaha bulshada, golaha iyo shaqaalaha hay’adaha samafalka iyo xildhibaano, waxyaabihii aanu aragnayna runtii waxay dhab ahaantii soo bandhigeen male-awaalka cid kasta oo aan la hadalnay.

“Anigoo ah hooyo dhashay cunug aan dhalay autism-ka nafteyda, waxaan fahamsanahay jaahwareerka uu cudurku keeni karo, iyo xiisadda ka dhaxaysa waxa ay ka fekeraan qoysaska iyo asxaabtu iyo waxa ay kuu sheegeen xirfadlayaasha iyo adeeg bixiyayaasha. Shaqadan ayaa gacan ka geysaneysa burburinta caqabadaha iyo in arrimahaas dibadda loo saaro.

“Marka laga soo tago cilmi-baaristan, waxaan rajeynayaa in xirfadlayaasha ay fahmayaan caqabadaha iyo ceebaha ay qoysaskan wajahayaan, si adeegyo loogu talo galay loo dejiyo.”

Dr Fiona Fox, oo ah cilmi-baare ka tirsan NIHR CLAHRC West iyo Jaamacadda Bristol, ayaa tiri:

“Waxay ahayd khibrad awood badan iyo mudnaan in aan wax ka barto sheekooyinka qoysaskan. Waxaan rajeynayaa in cilmi-baaristan aan ku bilaabi karno in aan wax ka qabano qaar ka mid ah sinnaan la’aanta ku jirta helitaanka adeegyada iyo taageerada ay wajahayaan.

“Nasiib ayaan u helnay in aan la shaqeyno qof sida loo kaxeynayo oo aan u go’aansano sida Nura, waxaana rajeyneynaa in tani ay horseedi doonto daraasad wadashaqeyn dheeraad ah oo lala yeesho kooxaha bulshada deegaanka si loo fahmo baahiyahooda caafimaad.”

Dr Dheeraj Rai, la taliyaha macallin sare ee jaamacadda Bristol, ayaa yiri:

“Shaqadeenii hore waxay muujisay in qaar ka mid ah bulshooyinka soo tahriibayaasha ay leeyihiin autism sare. Waxaynu sidoo kale ognahay in adeegyadu inta badan ay ku adagtahay in bulshooyinka noocaas ah lala qabsado, balse waxaa jirtay baadhitaano aad u yar oo la fahmo khibrada bulshooyinkan.

“Natiijooyinka daraasadayada aan yarayn, laakiin si qoto-dheeraad ah ayaa siinaya aragtiyo wax ku ool ah oo ku saabsan caqabadaha iyo caqabadaha ka horjeeda daryeelka waalidiinta Soomaaliyeed ee carruurta qaba autismka. Shaqadeena waxay ifinaysaa muhiimadda ay leedahay fahamka dhaqameed ee autismku u leeyahay shaqada iyo cilmi-baarista, iyo qiimaha ay leedahay in lala falgalo, awoodsiinta iyo la-shaqaynta bulshooyinka si loo fuliyo cilmi-baaris wadashaqayn ah.”